Διαχείριση κρίσεων μέσα στην οικογένεια

Τι ορίζουμε ως κρίση;
Ως κρίση μέσα στην οικογένεια μπορούμε να ορίσουμε οποιαδήποτε συνθήκη διαταράσσει με αιφνίδιο και βίαιο ψυχικά τρόπο τη ρουτίνα και το αίσθημα ασφάλειας και ελέγχου των μελών της οικογένειας, δημιουργώντας μια περίοδο παρατεταμένης ψυχικής αναστάτωσης και ανισορροπίας. Κρίση μέσα στην οικογένεια μπορεί να προκληθεί από οποιοδήποτε συμβάν φέρει τα παραπάνω χαρακτηριστικά και προκαλεί κάποιου είδους ρήξη, όπως θέματα υγείας, οικονομικά, διαζύγιο, κακοποίηση. Ανεξάρτητα από την αιτία, μια κρίση έχει αντίκτυπο στον ψυχισμό και τα συναισθήματα όλων των μελών της οικογένειας ανεξαρτήτως ηλικίας. Για παράδειγμα, συμβαίνει συχνά τα πολύ μικρά παιδιά που δεν μπορούν ακόμα να λεκτικοποιήσουν τα συναισθήματά τους, να «απορροφούν» τα συναισθήματα των ενηλίκων και να ενσαρκώνουν έτσι τη δυσλειτουργία της οικογένειας.

Στη διαχείριση των κρίσεων υπάρχουν δύο επίπεδα παρέμβασης που χρήζουν αντιμετώπισης σε διαφορετικούς χρόνους.

Πρώτο επίπεδο - Παρέμβαση την ώρα της κρίσης

Η αντίδραση των ενηλίκων τη στιγμή της κρίσης είναι πολύ σημαντική για τον τρόπο με τον οποίον το παιδί θα συμπεριφερθεί εκείνη τη στιγμή αλλά και μετέπειτα. Η αναστάτωση του ενήλικα-πρόσωπο φροντίδας του παιδιού από την ψυχική βιαιότητα του συμβάντος διαταράσσει το αίσθημα ασφάλειας και του ίδιου του παιδιού. Eίναι σημαντικό το παιδί να βρεθεί το συντομότερο δυνατόν σε ένα ασφαλές, ήρεμο και οικείο περιβάλλον. Θα πρέπει με απλά λόγια και σταθερή φωνή να κατανοήσει τι συνέβη και στη συνέχεια να του δοθεί ο χώρος και ο χρόνος να εξωτερικεύσει τα συναισθήματά του καθώς και πιθανές ερωτήσεις που μπορεί να έχει. Για να γίνει αυτό θα πρέπει και ο ενήλικας να έχει επανακτήσει όσο γίνεται την αίσθηση ελέγχου ώστε να μπορεί να καθησυχάσει το παιδί.

Οι αντιδράσεις των παιδιών στην κρίση

Το πώς ένα παιδί θα αντιδράσει σε μια κρίση εξαρτάται μεταξύ άλλων παραγόντων και από την ηλικία του. Η ένταση μιας κρίσης και η απώλεια της αίσθησης ελέγχου και το άγχος που τη συνοδεύουν, ενδέχεται πολύ συχνά να προκαλέσει κάποιο ψυχικό τραύμα στο παιδί. Βασική συνέπεια του ψυχικού τραύματος είναι η απώλεια εμπιστοσύνης στην προστατευτική λειτουργία του περιβάλλοντος (T. Bokanowski). Το τραύμα εκδηλώνεται ως μια διαρκή και επαναλαμβανόμενη αδυναμία του παιδιού να αισθανθεί ήρεμο, ασφαλές και προστατευμένο κοντά στο πρόσωπο φροντίδας του, με αλλαγή στη συμπεριφορά του (βία, επιθετικότητα), διαταραχές του ύπνου καθώς και με παλινδρόμηση σε αναπτυξιακά στάδια που έχει κατακτήσει (νυχτερινή ενούρηση, πιπίλισμα δαχτύλου). Στη νηπιακή ηλικία το παιδί μπορεί να εμφανίσει δυσκολίες στον ύπνο, στον λόγο, στη διατροφή ή στην τουαλέτα. Στη σχολική ηλικία πιο συχνοί είναι οι πονοκέφαλοι, η διαταραχή του ύπνου με εφιάλτες και η επιθετικότητα. Οι έφηβοι είναι πιθανό να εκδηλώσουν προβλήματα με τη σχολική τους επίδοση, επιθετικότητα και αντικοινωνική συμπεριφορά, ή αντίθετα αίσθημα ενοχής και μεγάλη εσωστρέφεια.

Δεύτερο επίπεδο - Εκ των υστέρων επεξεργασία

Συχνά οι ενήλικες, νομίζοντας ότι με αυτόν τον τρόπο προστατεύουμε το παιδί, μετά το πέρας μιας κρίσης, αποφεύγουμε να συζητάμε το συμβάν που προκάλεσε την κρίση ή δεν επιτρέπουμε στο παιδί να το φέρνει ως θέμα συζήτησης. Στην πραγματικότητα, με αυτόν τον τρόπο προστατεύουμε τον εαυτό μας από το άγχος που μας προκαλεί η συζήτηση του συγκεκριμένου θέματος και η αδυναμία μας να απαντήσουμε ίσως σε όλες τις απορίες του παιδιού σχετικά με το συμβάν. Η αποκατάσταση των ρυθμών της καθημερινότητας και η επιστροφή στη ρουτίνα βοηθούν στην αίσθηση επανάκτησης του ελέγχου και της ασφάλειας. Ωστόσο, η αίσθηση αυτή όσο αναγκαία κι αν είναι για την ομαλή συνέχιση της καθημερινότητας δε θα πρέπει να ερμηνεύεται ως ο λόγος για την αποφυγή συζήτησης των δυσκολιών μέσα στην οικογένεια. Ακόμα και μετά το πέρας μεγάλου χρονικού διαστήματος από το συμβάν που δημιούργησε την κρίση, είναι πολύ πιθανόν το παιδί να έχει ανάγκη να το συζητήσει. Μάλιστα, η χρονική απόσταση βοηθάει στην επεξεργασία του ψυχικού αποτυπώματος και των μνημονικών ιχνών που άφησε η κρίση (J.Laplanche, J.B, Pomtalis). Για τον λόγο αυτό, ο ενήλικας θα πρέπει να έχει στο νου του να διαβεβαιώνει το παιδί ότι είναι ανοιχτός να συζητήσει οτιδήποτε σχετίζεται με το συμβάν. Η ειλικρινής αποδοχή των συναισθημάτων του παιδιού βοηθά στην αποκατάσταση του αισθήματος ασφάλειας.

Είναι σημαντικό λοιπόν να δίνεται ο απαραίτητος χρόνος για την επεξεργασία και τον ψυχικό μεταβολισμό του αποτυπώματος που αφήνει μια ρήξη. Η περίοδος της κρίσης θα μπορούσε να ιδωθεί υπό το πρίσμα του επανακαθορισμού της ταυτότητας κατά την οποία επαναπροσδιορίζεται η σχέση του ατόμου με τους άλλους και το περιβάλλον του (M. Billé). Η ψυχική επαναδιαπραγμάτευση της σχέσης του ατόμου με τον κόσμο γύρω του μπορεί να είναι οδυνηρή, δεν παύει ωστόσο να αποτελεί μια γόνιμη περίοδο στην εξέλιξη του ατόμου και στις σχέσεις του με τον κόσμο.

Βιβλιογραφία
Michel Billé (2007). Ruptures, crises et réorganisations familiales
T.Bokanowski (2012). Le concept de traumatisme en psychanalyse

J.Laplanche, J.B, Pontalis (2014). L’apes-coup. Vocabulaire de la psychanalyse.