Πριν Χτυπήσει το Κουδούνι: Μήπως Αρχίσουν Τα Ψέμματα;

Δεν υπάρχει παιδί που να μην έχει πει ψέματα σε κάποια στιγμή της ζωής του για κάτι που συνέβη ή που φαντάστηκε ότι συνέβη. Πολλές φορές οι γονείς μόλις αντιληφθούν πως το παιδί τους είπε ψέματα ανησυχούν και προβληματίζονται. Παρόλα αυτά είναι σημαντικό να έχουμε πάντα κατά νου πως ειδικά στην παιδική ηλικία πολλοί μελετητές πραγματοποιώντας πλήθος ερευνών έχουν διαπιστώσει πως η λεκτική εξαπάτηση, η ικανότητα δηλαδή να λένε ψέματα, είναι ένα περίπλοκο ζήτημα και δεν αποτελεί πρόβλημα ή ανησυχητική ένδειξη, αντιθέτως είναι ένα αναπτυξιακό επίτευγμα.

Τα παιδιά όσο μεγαλώνουν, αναπτύσσονται τόσο σωματικά, κάτι που είναι ιδιαιτέρως εμφανές, όσο και γνωστικά. Παρατηρούμε λοιπόν πως ένα παιδί όσο μεγαλώνει μπορεί επεξεργάζεται ταχύτερα διάφορες πληροφορίες, θυμάται ευκολότερα και μπορεί σιγά σιγά να «μπαίνει» στην θέση του άλλου (Lightfoot, Cole, & Cole, 2014). Έχοντας,  λοιπόν, περισσότερα γνωστικά εφόδια βλέπουμε μέσα από έρευνες πως τα παιδιά ξεκινάνε να λένε ψέματα από την προσχολική ηλικία. Τα πρώτα - βασικά ψέματα τα λένε παιδιά 2-3 ετών, αν και πολλά παιδιά αυτής της ηλικίας σε τυχόν ερώτηση αυθορμήτως θα πουν απευθείας την αλήθεια και από εκείνα που θα πουν ψέματα, το μεγαλύτερο ποσοστό αδυνατεί να υποστηρίξει την αρχική ψευδή δήλωση και λέει τελικά την αλήθεια (Evans & Lee, 2013˙ Talwar & Lee, 2008) καθώς δεν έχει κατακτήσει ακόμα σημαντικές γνωστικές λειτουργίες. Τα παιδιά 3 – 6 ετών λένε τα «δευτερεύοντα ψέματα». Σε αυτό το στάδιο το μεγαλύτερο μέρος των παιδιών θα πει ψέματα για να καλύψει μια παράβαση, ωστόσο δυσκολεύονται ακόμη να διατηρήσουν την ψευδή τους δήλωση σε επόμενες ερωτήσεις που θα τους θέσουν με αποτέλεσμα γρήγορα το ψέμα του να γίνεται αντιληπτό. Μεγαλώνοντας, τα παιδιά ηλικίας 7-8 ετών έχοντας αναπτύξει περισσότερο τις γνωστικές τους ικανότητες λένε τα «τριτογενή ψέματα» και μπορούν πλέον να πλαισιώνουν καλύτερα τα ψέματά τους διατηρώντας περισσότερο την αρχική τους ψευδή δήλωση και γίνονται δυσκολότερα αντιληπτά (Talwar & Lee, 2008).

Η εξέλιξη της γνωστικής ανάπτυξης φαίνεται, λοιπόν, να σχετίζεται άμεσα και με την εξέλιξη της ικανότητας λεκτικής εξαπάτησης των παιδιών και μάλιστα όσο υψηλότερη ανάπτυξη σε αυτόν τον τομέα έχει ένα παιδί τόσο πιο πιθανό να πει ψέματα  (Talwar & Lee, 2008˙ Evans & Lee, 2013). Μία σημαντική ικανότητα που ουσιαστικά δημιουργεί το απαραίτητο έδαφος προκειμένου το παιδί να μπορεί να λέει με περισσότερη επιτυχία ψέματα είναι η κατάκτηση της «θεωρίας του νου».  Η ικανότητα δηλαδή να μπορεί να αντιληφθεί την σκέψη του άλλου (Lightfoot, Cole, & Cole, 2014) και ότι οι γύρω του έχουν επιθυμίες, σκέψεις και προθέσεις που διαφέρουν από τις δικές του, αποκτώντας έτσι ενσυναίσθηση (https://en.m.wikipedia.org/wiki/Theory_of_mind).

Το πότε ακριβώς εμφανίζεται η θεωρία του νου στα παιδιά δεν είναι ξεκάθαρο. Έχουν γίνει πολλές έρευνες και παρά τις διαφορές τους φαίνεται πως οι περισσότεροι συμφωνούν ότι εμφανίζεται αρκετά νωρίς στην πρώτη παιδική ηλικία. Με την εμφάνισή του τα μικρά παιδιά ξεκινούν να ξεχωρίζουν τον φυσικό κόσμο από τον κόσμο των ονείρων και της φαντασίας και αρχίζουν να αντιλαμβάνονται πως οι συμπεριφορές των άλλων και η δική τους συνδέονται (Μακρής, 2002). Επιπλέον, οι ερευνητές συμφωνούν στο ότι η εμφάνιση της θεωρίας του νου είναι καθοριστική στην πρώτη παιδική ηλικία, καθώς επηρεάζει την κοινωνική ικανότητα των παιδιών και την ικανότητα της λεκτικής εξαπάτησης. Σε ένα πείραμα για παράδειγμα, που διεξήχθη στην Κίνα, επιλέχθηκαν παιδιά 3 ετών τα οποία αδυνατούσαν να πουν ψέματα στην αρχική άσκηση που τους δόθηκε. Κατόπιν εξάσκησής τους σε διάφορες πτυχές της θεωρίας του νου τους δόθηκε εκ νέου άσκηση όπου οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι τα παιδιά που είχαν εξασκηθεί στην θεωρία του νου τελικά ήταν πολύ πιο πιθανό να πουν ψέματα συγκριτικά με τα συνομήλικα παιδιά που δεν είχαν εξασκηθεί.  Συμπέραναν λοιπόν πως για να είναι ικανός κάποιος να εξαπατήσει λεκτικά θα πρέπει να καταλάβει πως κάθε άνθρωπος έχει διαφορετική οπτική και αντίληψη της πραγματικότητας και πως αυτή η αντίληψη μπορεί να αλλάξει αν κάποιος τον παραπλανήσει χωρίς να το καταλάβει (Ding, Wellman, Wang, Fu, & Lee, 2015). Ο Lee σε άρθρο του υποστήριξε πως στην ουσία το ψέμα είναι η θεωρία του νου στην πράξη, καθώς θεωρεί ότι για να πει κάποιος ένα πετυχημένο ψέμα θα πρέπει ταυτόχρονα να κατανοήσει την νοητική κατάσταση του άλλου και την δική του (Evans & Lee, 2013).

Πολλοί είναι οι λόγοι που μπορούν να οδηγήσουν το μικρό παιδί να πει ψέματα και σίγουρα αποκτά άλλη βαρύτητα ανάλογα την ηλικία. Ωστόσο, εκείνο που πρέπει πάντα να θυμόμαστε είναι ότι στην πραγματικότητα το ψέμα είναι ένα αναπτυξιακό επίτευγμα του παιδιού και όχι αναγκαστικά κάτι ανησυχητικό οπότε θα πρέπει να το χειριζόμαστε με ψυχραιμία και κυρίως με ανοιχτή επικοινωνία ώστε να διαπιστωθεί αρχικά το αίτιο που οδήγησε το παιδί να πει ψέματα. Όσο μεγαλύτερο είναι το παιδί τόσο πιο σημαντικό είναι να αντιληφθεί από τον γονέα ότι η αλήθεια είναι αυτή που χτίζει την εμπιστοσύνη και η εμπιστοσύνη αποτελεί θεμέλιο των ανθρώπινων σχέσεων. Βασική προϋπόθεση αποτελεί και η ειλικρίνεια των γονέων προς το παιδί καθώς σε αυτές τις ηλικίες το σημαντικότερο πρότυπο είναι οι γονείς.  Τέλος μην ξεχνάμε να επιβραβεύουμε και να ενισχύουμε ένα παιδί που λέει την αλήθεια σε μια «δύσκολη» για αυτό κατάσταση.

Για οποιαδήποτε περαιτέρω πληροφορία ή διευκρίνιση μπορείτε να καλέσετε στην «Ευρωπαϊκή Γραμμή Υποστήριξης Παιδιών 116111» ώστε να συζητήσετε με έναν ψυχολόγο όλα αυτά που μπορεί να σας απασχολούν σε σχέση με το παιδί σας.

Βιβλιογραφία

Ding, X. P., Wellman, H. M., Wang, Y., Fu, G., & Lee, K. (2015). Theory-of-Mind Training Causes Honest Young Children to Lie. Psychological Science, 26(11), 1812-1821. doi:10.1177/0956797615604628

Evans, A. D., & Lee, K. (2013). Emergence of lying in very young children. Developmental Psychology, 49(10), 1958–1963. doi: 10.1037/a0031409

Lightfoot, C., Cole, M., & Cole, S.R. (2014). Η ανάπτυξη των παιδιών (μτφ. Μ. Κουλεντιανού). Αθήνα: Gutemberg

Μακρής, Ν. (2002). Θεωρία του νου: Προπομποί, αναπτυξιακά ορόσημα και επικοινωνιακές προεκτάσεις. Ψυχολογία, 9(3), 378-395.

Talwar, V., & Lee, K. (2008). Social and cognitive correlates of children’s lying behavior. Child Development, 79, 866-881. doi: 10.1111/j.1467-8624.2008.01164.x

“Theory of Mind.” (χ.η) Wikipedia, Wikimedia Foundation, Ανακτήθηκε 15 Δεκεμβρίου, 2020 από https://en.m.wikipedia.org/wiki/Theory_of_mind